تحریمها مانعی برای پیشرفت علمی ایران هستند
چند هفته قبل مقاله‌ای در مجله Lancet با عنوان "امکان علم بدون مرز در دوران ترامپ" به قلم دوست عزیزم جناب آقای دکتر شاهین آخوندزاده قائم مقام محترم معاونت پژوهشی وزارت بهداشت به چاپ رسید.
ایشان در مقاله خود با اشاره به خروج غیرقانونی آمریکا از برجام و تحریمهای یکجانبه آن کشور بر علیه ایران با استناد به تعداد قابل توجه مقالات علمی منتشره در 20 سال اخیر، عنوان کرده ایران از نظر جایگاه علمی رشد چشمگیری داشته و اقدامات اخیر ایالات متحده همچون سایر تحریمهای 40 ساله، تأثیری بر روند پیشرفت علمی کشور نگذارده و پژوهشگران ایرانی با کمک محققان بین المللی نمی‌گذارند تا ترامپ دیواری به دور علم بکشد.
با توجه به آنکه این رویکرد را می‌توان به طور مشابه‌ای در بین برخی از مسئولان طراز اول کشور نیز دید تذکر چند نکته را لازم می‌دانم.
الف- شاخص پیشرفت علمی یک کشور تعداد مقاله علمی نیست.
در سالهای اخیر ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی و فارغ التحصیلی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها منوط به ارایه هرچه بیشتر مقالات شده است.
همچنین مشوقهای مالی و پژوهشی برای پژوهشگرانی که موفق به چاپ مقاله می‌شوند در نظر گرفته می‌شود.
به جای تمرکز بر کمیت مقالات باید به نشانگرهایی اعتنا نمود که به بررسی کیفیت آنها می‌پردازند. اگر به سامانه علم سنجی اعضای هیئت علمی وزارت بهداشت که توسط همین عزیزان در معاونت پژوهشی وزارتخانه اداره می‌شود سری بزنیم متوجه می‌شویم که مسئولین مربوطه خود نیز برای رتبه‌بندی پژوهشی اساتید دانشگاه‌ها به جای پرداختن به موضوع تعداد مقالات، اولویت را به شاخصهای کیفی همچون H Index، تعداد ارجاعات و تعداد ارجاع به ازای هر مقاله می‌دهند.
با مرور شاخصهای کیفی پژوهشی ایران در سطح بین المللی متوجه می‌شویم که جایگاه علمی ما در وضعیت خوبی قرار ندارد.
ب- تحریمها تأثیر خود را در دراز مدت نشان می‌دهند.
دور جدید تحریمها چند ماه قبل آغاز شده و دولت ترامپ هشدار داده که این تحریمها تنبیهی‌ترین در طول تاریخ هستند.
در طی این مدت به صورت کم سابقه‌ای شاهد کاهش ارزش واحد پولی کشور و افزایش تورم بوده‌ایم. دکتر آخوندزاده در مقاله خود اعتراف کرده که در این دوره جدید از تحریمها، پژوهشگران ما با مشکلات عدیده‌ای همچون عدم امکان خرید مواد و تجهیزات آزمایشگاهی، مبادلات بانکی، حضور در مجامع بین المللی، عضویت در سازمانهای بین المللی و... مواجه شده‌اند.
به عنوان یک دانشگاهی معضلات سختی را که جدیداً ایجاد شده و مورد اشاره ایشان هستند را تأئید نموده و این سوال را مطرح می‌کنم که در قرن بیست و یکم چگونه می‌توان بدون در اختیار داشتن چنین امکانات پیش پا افتاده‌ای موجبات ارتقای علمی یک کشور را فراهم آورد؟
تأثیرات زیانبار این موانع در آینده خود را نشان خواهند داد.
ج- تحریمها موجب کاهش مشارکتهای علمی بین المللی می‌گردند.
امروزه این گونه همکاری‌ها از اجزای اجتناب ناپذیر توسعه علمی کشورها هستند.
دکتر آخوندزاده در مقاله خود با مقایسه روند تعداد مقالات ایران و ترکیه در سالهای اخیر عنوان کرده که ایران در حال حاضر در جایگاه اول علمی در منطقه قرار دارد.
در مطالعه‌ای که تعدادی از پژوهشگران دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله انجام داده و چند سال قبل در همین مجله Lancet چاپ شد نشان داده شد که تحریمهای دراز مدت بر علیه کشور ما موجب کاهش میزان مشارکتهای علمی بین المللی شده به طوری که از نظر پروژه‌های مشترک بین المللی در مقام پنجم منطقه قرار داریم.
به عبارت دیگر، در حالی از نظر تعداد مقاله در منطقه در رتبه اول جای داریم که این مقالات حاصل همکاری‌های بین المللی نیستند.
با عنایت به محدودیتهای پژوهشی ذکر شده، پیش بینی کاهش بیشتر مشارکتهای بین المللی در سالهای پیش رو کار چندان سختی نیست.
به طور خلاصه، به اعتقاد اینجانب تحریمها آثار زیانباری بر پیشرفت و مشارکتهای علمی ایران وارد آورده و خواهد آورد.
زیانهایی که با شمارش تعداد مقالات منتشره قابل ارزیابی نیستند.
