کرونا، سلاح بیولوژیک و یا توهم توطئه: چرایی مهم بودن سوال

"یازده سپتامبر: دروغ بزرگ" اولین کتابی بود که شش ماه پس از حادثه برج‌های دوقلوی نیویورک به چاپ رسید و با استقبال گسترده‌ای در جهان مواجه شد.

از زمان وقوع این اتفاق که تا پیش از اپیدمی کرونا مرگبارترین فاجعه یکصد سال اخیر آمریکا نام گرفته بود، تاکنون، صدها فیلم، کتاب و مقاله در خصوص صحت این ماجرا منتشر شده و طبق آخرین نظرسنجی‌ها هنوز نیمی از مردم آمریکا با روایت رسمی حکومتشان موافق نیستند.

در این روزها، یکی از مسایلی که پس از شیوع بیماری کرونا حجم قابل توجهی از مطالب رسانه‌ها را به خود اختصاص داده و ذهن هموطنان را سخت به خود مشغول کرده، موضوع نحوه پدید آمدن این ویروس (از طبیعت وحشی یا ساخت بشر) است.

از آنجا که چند هفته پیش در یادداشتی با عنوان "نقش آمریکا در وقوع همه‌گیری کرونا در کشور: نقدی به سخنان فرمانده محترم سپاه" نظر خود را صراحتاً اعلام کرده‌ام، در این نوبت می‌خواهم به این سوال پاسخ دهم که چرا چنین سناریوهایی طرح می‌شوند و به چه علت این موضوع برای ما این همه حایز اهمیت است؟

الف- ویژگی روانی انسانها در شرایط وقوع حوادث کنترل ناپذیر:

در چند هفته اخیر و پس از اپیدمیک شدن کرونا، روانپزشک فرهیخته کشورمان جناب آقای دکتر مکری اقدام به ضبط و انتشار فایلهای صوتی ارزشمندی با نام "قضاوت نقادانه و باور توطئه" کرده که همکاران و علاقه‌مندان را به استماع آنها دعوت می‌کنم.

در این فایلها وی با استناد به آخرین شواهد علمی چگونگی نحوه شکل‌گیری فرآیند تئوری توطئه را در ذهن انسان به صورت مبسوط شرح داده و نشان می‌دهد که با توجه به تفاوتهای روان شناختی افراد، همیشه گروهی از مردم جامعه، مسایل را پیچیده‌تر از آنچه که به صورت علنی روایت می‌شود درک می‌کنند.

او همچنین با ارجاع به مقالات علمی نشان می‌دهد که انسانها در شرایط مواجهه با استرسورهای حاد، شدید و مبهمی که توان مدیریت و کنترل آن را ندارند به وفور به ابداع الگوهای خیالی ذهنی برای توجیه وقایع می‌پردازند.

ب- ایدئولوژیک اندیشی:

هنوز زمان زیادی از بروز همه‌گیری کرونا نگذشته بود که رئیس جمهور آمریکا عامل آن را ویروس چینی نامید.

در مرحله بعد، سخنگوی وزارت امور خارجه چین با متهم کردن آمریکا، از احتمال آنکه این ویروس توسط ارتش آن کشور به ووهان آورده شده باشد سخن گفت.

در قدم بعدی، مسئولین ما از احتمال حمله بیولوژیک سخن گفتند و ...

در طی همین مدت، مقالات معتبری در ژورنالهای تراز اول دنیا توسط دانشمندان متبحر و دپارتمانهای برجسته بین‌المللی منتشر شده و موضوع آزمایشگاهی بودن این ویروس رد شده است. 

شاید مفهوم کمتر واژه‌ای در ادبیات سیاسی ما به اندازه "ایدئولوژی" مناقشه برانگیز باشد.

اگر چه ایدئولوژی‌ها مواهبی برای جوامع دارند اما کرونا مثال خوبی است تا به آفات ایدئولوژی‌ها چه سرمایه‌داری، چه سوسیالیستی و چه دینی اشاره کرد. 

ایدئولوژی‌ها، فرآیند قضاوت نقادانه علمی (Critical appraisal) پیروان خود را تحت تأثیر قرار داده به طوری که آنها به دیدگاه ایدئولوگها بیش از یافته‌های پژوهشی عنایت داشته و دشمنان را در کانون توجهات قرار می‌دهند.  

ج- منافع اصحاب رسانه و پژوهشگران:

داستانهای توطئه یکی از پرمخاطب‌ترین سوژه‌های شبکه‌های اجتماعی، فضاهای مجازی، روزنامه‌ها و ... هستند.

علاوه بر این، برخی رسانه‌ها خود ابزار صاحبان قدرت و سرمایه بوده و بعضی از اوقات این داستان سرایی‌ها محصول شیطنت آنهاست. 

از سوی دیگر، در سالهای اخیر شاهد روند رو به رشد تأسیس مراکز تحقیقاتی به ویژه در ارگانهای نظامی-امنیتی، تخصیص بودجه‎های هنگفت پژوهشی و استخدام اعضای هیئت علمی جدید با مأموریت تحقیق در این حوزه چه در داخل و چه در خارج از کشور هستیم.

مطالعه مرور نظام‌مندی (Systematic review) که سال گذشته به ارزیابی مقالات علمی–پژوهشی منتشر شده با مضمون تفکر توطئه پرداخته نشان می‌دهد که 60 درصد این مقالات در طی چهار سال گذشته تدوین شده‌اند.

بدین ترتیب، برخی رسانه‌ها و مراکز پژوهشی با گرم کردن تنور این مجادلات خوراک مناسبی را برای حوزه‌های فعالیت خود فراهم می‌کنند.

به طور خلاصه، خصوصیات روانی انسانها در هنگام بروز وقایعی که کنترل کامل بر آن را ندارند، ایدئولوژیک اندیشی و همچنین منفعت‌طلبی برخی از رسانه‌ها و محققان همگی دلایل وفور تئوری‌های توطئه و اهمیت آنها در میان جوامع است.

در این چارچوب، حمله بیولوژیک کرونایی اولین سناریوی طراحی شده نیست و مطمئناً آخرین آن هم نخواهد بود.